بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ (کتاب)نام کامل کتاب بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار، تالیف عبدالله بن عبدالملک المرجانی (متوفی بعد از ۷۷۰ ق) با موضوع شناخت شهر مدینه به زبان عربی نگارش یافته است. این اثر با مطالعه و تحقیق محمد عبدالوهاب فضل، استاد دانشگاه الازهر مصر منتشر شده است. ۱ - ساختار کتابکتاب به روش ترتیب موضوعی، از یک مقدمه و ۱۰ باب متناسب با موضوع تنظیم شده و در ذیل هر باب نیز فصولی که ارتباط تنگاتنگی با عنوان باب داشته‌اند، ذکر شده است. نویسنده بر یکنواختی فصول به لحاظ طول و تفصیل تاکیدی نداشته و موضوع فصول را ملاک این موضوع قرار داده است. در نقل اخبار به شیوه حذف اسانید که اصطلاحا به آن تجرید می‌گویند، عمل کرده است. ۲ - گزارش محتواکتاب با قصیدهای در فضایل مدینه منوره آغاز شده و قصیده دیگری نیز در فضل تربت آن بر سایر اماکن آورده شده است. مباحث فقهی نیز محدود به چند مورد در رابطه با حرمت مدینه شریفه و حدود حرم و حکم صید در آن و... می‌شود. مرجانی در ذکر مصادر رعایت امانت را کرده و به سه گونه مصادر را گزارش کرده است: ۱. تصریح به اسم کتاب و مؤلف ۲. تصریح به نام کتاب ۳. تصریح به نام مؤلف. عادت مورخین آن است که مقید به عناوین که آورده نبوده و از موضوعات اصلی به موضوعات جانبی خروج می‌کنند؛ اما نویسنده به عناوینی که آورده ملتزم بوده و جز در مواردی که عناوین فرعی را از جهتی مناسب با موضوع دانسته، از موضوع اصلی خارج نشده است و در این موارد نیز با عباراتی؛ مانند رجعنا الی القصه و رجعنا الی الموضوع به موضوع اصلی باز می‌گردد. آگاهی‌های مؤلف در زمینه مسائل فوق، آگاهی‌های کتابی است. وی در هر زمینه از اقوال و آرایی که در سایر آثار (قریب به ۲۰۰ اثر) بهره برده است. وی در فاصله قبا تا مدینه سه- چهار قول مختلف نقل می‌کند؛ در حالی که می‌توانست این راه را اندازه بگیرد و از نقل این اقوال بپرهیزد. بیشترین تکیه وی در این نقل‌ها کتاب التعریف بما آنست الهجرة من معالم دارالهجرة از محمد بن احمد خزرجی مطری (م ۷۴۱)، و کتاب ابن النجار ؛ یعنی اخبار مدینة الرسول است. در این کتاب بحث‌هایی نیز از آثار دیگری نقل شده که محتمل می‌نماید، برخی از آنها مفقود شده باشد. کیفیت زیارت قبر پیامبر صلی‌الله علیه‌و‌آله‌وسلّم نیز به تفصیل آمده، البته مطابق عقاید اهل سنت و قبل از نفوذ افکار وهابی . وی در آخرین باب کتاب نیز به تفصیل درباره مدفونین بقیع سخن گفته، اما متاسفانه اخبار تازه ای در این باره جدای از آنچه دانسته است، به دست نداده است. محقق کتاب در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته است، بر این نکته تاکید کرده که کمتر امتی به اندازه امت اسلامی به تاریخ توجه نموده است. وی سپس اولین کتاب جامع در سیره رسول اکرم صلی الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را المبتدا و المبعث و المغازی مشهور به سیره محمد بن اسحاق می‌داند. پس از آن عبدالملک بن هشام کتاب مذکور را تهذیب نمود و آن را السیرة النبویة نامید که به سیره ابن هشام معروف شد. در پی آن علما به شرح و اختصار و یا به نظم در آوردن آن اقدام کرده و همواره نگارش سیره رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حرفه بسیاری از متفکرین اسلامی قرار گرفت. از قرن دوم هجری تاریخ شهرهای اسلامی و محدوده آن به عنوان شاخه جدیدی از تاریخ اسلام رواج یافت. در پایان قرن دوم هجری، تاریخ المدینة توسط محمد بن الحسن بن زبالة تالیف گردید. این کتاب مفقود شده و مورخین پس از او گزارش کرده‌اند. اولین کتابی که در این زمینه به دست ما رسیده است، اخبار مکة ، نوشته ولید ازرقی از نویسندگان قرن سوم است. پس از آن فن تاریخ مدن مورد توجه ویژه مورخین قرار گرفت و آثار فراوانی تدوین گردید. در ادامه به کتب منبع در این مورد اشاره کرده و می‌افزاید: از مهم‌ترین کتب درباره تاریخ مدینه منوره در قرن دوم هجری بعد از التعریف بما انست دار الهجرة مطری، کتاب بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار است. مرجانی تلاش کرده است که در رابطه با مسائلی که در کتابش آورده، استسقاء کاملی انجام داده و از بیشترین مصادر استفاده کند و لذا اهمیت کتاب به گردآوری اخبار پراکنده متعلق به مدینه منوره تا عصر مؤلف باز می‌گردد. برخی از مصادری و نصوصی که نقل کرده و بر آنها اعتماد کرده از کتب خطی است که مفقود شده و تا کنون به دست محققین نرسیده است. ۳ - ویژگی های کتاب۱. شناخت کلی شهر مدینه و حدود جغرافیایی آن و تاریخچه اش پیش از اسلام و اولین ساکنین آن و همچنین اسامی این شهر و معانی آنها. [۱]
بهجة النفوس و الأسرار فى تاريخ دار هجرة النبى المختار، عبدالله بن عبدالملک المرجانی، ج۱، ص۹۶.
۲. فتح مدینه و هجرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اصحاب به این شهر. در این باب تعداد خدام حضرت ۱۱ نفر و دوستان حضرت ۱۳ نفر ذکر شده است. ۳. اثبات حرمت مدینه و روایاتی که در فضیلت این شهر وارد شده است. تحدید حدود حرم مدینه و حکم صید در آن از دیگر مطالب این باب است. ۴. وادیه‌های مدینه و فضیلت کوه احد و شهدای این کوه. ۵. کوچانیدن بنی نضیر ، حفر خندق ، جنگ با بنی قریظه . ۶. ابعاد مختلف و و یژگی‌های مسجد نبوی در ۲۷ فصل. ۷. مساجدی که رسول خدا در آنها نماز گزارده است. ۸. اولین خلق و شرف نسب و طهارت مولد و وفات نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم . ۹. احکام زیارت و نماز فضیلت و کیفیت آن و توسل به واسطه ایشان به خداوند و معجزاتی واقع شده در حرم آن بزرگوار. ۱۰. ذکر بقیع معظم و فضل آن و کیفیت زیارت و تشویق بر زیارت قبور مطلقا و ذکر اهل بیت و صحابی که در آنجا مدفون هستند. ۴ - وضعیت کتابمحقق کتاب دو نسخه خطی کتاب را با یکدیگر مطابقت داده و موارد اختلاف آنها را در پاورقی متذکر شده است. همچنین آدرس اخبار را با تلاشی در خور تقدیر از منابع مختلف استخراج کرده و الفاظ و عباراتی که نیاز به توضیح داشته است را نیز شرح کرده است. فهارس کتاب نیز عبارت است از: ۱. آیات ۲. احادیث نبوی ۳. اعلام به تفکیک رجال و نساء ۴. امم، قبائل ، جماعات و فرق ۵. شهرها و مکان‌ها ۶. ایام و فتوح و مغازی ۷. امثال ۸. اشعار ۹. کتب وارده در متن کتاب محقق ۱۰. مصادر و مراجع ۱۱. محتویات کتاب. [۲]
مقاله معرفی‌های اجمالی، جمعی از نویسندگان، آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۷، شماره ۴۹، صفحه ۶۸.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |